نقش تعلیم و تربیت در ایجاد هم‌بستگی اجتماعی

نظام تعلیم و تربیت از چند طریق می‌تواند در ایجاد همبستگی نقش داشته باشد. این راهکارها گرچه عام است، ولی متناسب با شرایط کشورما می‌باشد.

ارایه شناخت صحیح از اسلام

دور شدن جامعه از اسلام اصیل، آشنایی و تعبد صرف به ظواهر و امور جزئی از آموزه‌های دینی و نفوذ عقاید خرافی و بدعت‌ها در عقاید جامعه یکی از علل اساسی تفرقه در میان جامعه اسلامی است که دلسوزان دانا به آن توجه کرده‌اند و راه حل آن نیز شناخت درست اسلام و پیراستن آن از بدعت‌ها و امور خرافی است. در دینداری عاری از دانش، چیزی جز خرافات رشد نمی‌کند و علم بدون دین نیز جز هرج و مرج ببار نمی‌آورد. این کارِ رجال قدیم چه قدر هوشمندانه بود که مدارس را در کنار مسجد بنا می‌کردند؛ زیرا همگامی میان دین و اجتماع باید از تعلیم و تربیت شروع شود و تنها راه نجات ما از سیاست‌های تفرقه جویانه، پیروی از دین و از بین بردن فاصله و جدایی میان علم و دین است. بودنِ مکتب در کنار مسجد باید شعار ما باشد.(۸) اگر نهاد تعلیم و تربیت بتواند کودکان جامعه را به صورت صحیح با اسلام آشنا کند و اجازه ندهد که عقاید بی‌اساس و خرافی در ذهن کودکان و نوجوانان جای باز کند، گامی مهم و اساسی در ایجاد هویت یکپارچه اسلامی برداشته است. 

تعلیم آموزه‌های مشترک 

باتوجه به این‌که جامعه‌ی ما یک جامعه اسلامی است، بیشتر باورها، ارزش‌ها و احکام، مشترک و مورد پذیرش همه است. جامعه ما در باورها و اندیشه‌های بنیادی، همانند اعتقاد به خدای متعال، پیامبر((ص، قرآن کریم و بیشتر مسایل فقهی مبتنی براین بنیادها اشتراک دارند و موارد اختلاف در مقایسه با موارد اشتراک، به شدت کم و ناچیز است. آشنا سازی و آموزش این امور مشترک که طبعاً از نهاد تعلیم و تربیت باید آغاز گردد، نقش مهم در نزدیک کردن دل‌ها و رفع دشمنی‌ها دارد. در این صورت است که افراد جامعه، قبل از آن‌که خود را پیرو یک مذهب خاص بدانند، پیرو دین اسلام و جزء پیکر جامعه اسلامی خواهند دانست. اصلاح اندیشه‌های بی‌اساس نسبت به مذاهب دیگر 

یکی از علل تفرقه‌ها که باید از طریق تعلیم و تربیتِ صحیح ریشه کن شود، وجود برداشت‌ها و باورهای بی‌اساس، خرافی و تفرقه جویانه نسبت به مذاهب دیگر است. برخی اموری را که پیروان مذاهب اسلامی به یکدیگر نسبت می‌دهند، هیج واقعیتی ندارد و ساخته و پرداخته جاهلان و دروغ پردازان است.. راه حل این مشکل، تکیه بر علم و دانش در شناخت و معرفی حقایق و پرهیز از اتکا بر شبهات و گمان‌هاست. همان گونه که دستور قرآن کریم است: «وَلا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْؤُولاً».(۹) (چیزی که بدان علم نداری، پیروی مکن؛ زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد بازخواست واقع خواهند شد). 

 رشد فضایل اخلاقی 

 فساد و انحطاط اخلاقی جامعه، یکی از عوامل مهم تفرقه اجتماعی است. در جامعه‌ای که هواهای نفسانی همانند قدرت طلبی، تفاخر و زیاده روی در امور دنیوی برافراد حکومت می‌کند و هرکس به دنبال منفعت شخصی خود است و از صداقت، عدالت، احسان و ایثار خبری نیست، چنین جامعه‌ای گرچه در ظاهر، متحد و یکپارچه به نظر می‌آید، ولی در عالم واقعیت، دلهای آنان ازهم جدا و رقیب و دشمن یکدیگر هستند. در مقابل، وجود فضایل اخلاقی، همانند نوع دوستی، گذشت، ایثار، عدالت و کمک به دیگران، پایه و قوام جامعه و مایه‌ی صیانت، سیادت، عزت و یکپارچگی جامعه است. مرحوم سیدجمال‌ که رذایل اخلاقی را یکی از عوامل اصلی انحطاط مسلمانان می‌داند و روی آن بسیار تکیه می‌کند، در این باره می‌نویسد: «وقتی در امتی این اوصاف رذیله رسوخ کرد، بنای جامعة آن امت می‌شکند و اعضایش از هم جدا می‌شود؛ نفاق و فساد میان آنان پدید می‌آید. بعد از این تزلزل و سستی، طبیعت آن جامعه اقتضا می‌کند که نیروی بیگانه به آن جامعه تسلط یابد تا با جبر و قهر آن جامعه را بگیرد و افراد آن را با جبر و اکراه وادار به زندگی کند». یکی از باورها و نگرشهای انحرافی و بی‌اساسی که در جامعه اسلامی ما به شدت رسوخ کرده و یکی از مشکلات اساسی جامعه ما به شمار می‌ آید، مسأله قوم‌گرایی و تعصبات قومی، نژادی و منطقه‌ای است. بیشتر نخبگان، سیاست‌مداران و مسئولان ما قومی و منطقه‌ای می‌اندیشند و عمل می‌کنند؛ گویا دیگر اقوام و نژادها همواره رقیب و دشمن آنها هستند و دیگر مناطق نیز از سرزمین دیگر. این بیماری خطرناک، واگیر و تفرقه انداز تنها با تربیت درست اسلامی، قابل مداوا است و تنها مراکز تعلیم و تربیت هدفمند و فعال است که می‌تواند ریشة این بیماری را خشک نماید و افراد سالم تحویل جامعه بدهد. تصور نشود که حس تعصب قومی و نژادی از خصایص فطری و طبیعی انسان‌هاست، تا در نتیجه قابل اصلاح و رفع نباشد؛ بلکه یک پدیده عارضی و ناشی از تربیت نادرست است. سید جمال الدین افغانی در مقاله تحت عنوان «ملیت و دیانت اسلامی» ضمن تحلیل فلسفی و علمی و تاریخی این مسأله، ثابت می‌کند که حس قوم‌گرایی و نژدگرایی، ملکات عارض بر انسان‌هاست که در ابتدا فقط برای رفع نیازها و به دست آوردن منافع در انسان‌ها پدید آمده، ولی به تدریج به واسطه عدم تربیت صحیح با خروج از جاده اعتدال و رسیدن به مرحله افراط با افزایش طمع ورزی و توأم شدن آن با قدرت، به صورت دشمنی با اقوام دیگر جلوه کرده و از طریق توارث به نسل‌های بعدی منتقل شده است، تا به حدی که به مرحله نژادگرایی و قوم گرایی و منطقه گرایی انجامیده است.